اصلی ترین ویژگی اصلی صنایع دستی این است که بخش بزرگی از آن توسط دست انسان و ابزار و وسایل دم دستی تولید می شود. صنایع دستی هم می تواند به صورت خانگی تولید شود و هم حالت کارگاهی داشته باشد. این صنعت قابلیت استقرار در کوچکترین روستا و یا بزرگترین شهر بدون نیاز به هیچ گونه فناوری پیشرفته دارد و تنها تخصص افراد بومی نیاز اصلی برای ماندگاری این صنعت ارزشمند است.
صنایع دستی محصولاتی را شامل می شود که در کنار جنبه ی مصرفی، ویژگی های فرهنگی و هنری را هم دارند و این خصوصیات به صورت رنگ بندی، نقوش و طرح های مخصوص هر ناحیه تجلی می یابد.
کارشناسان خبره صنایع دستی تعریفی بلند را برای این صنعت بیان می کنند:
صنایع دستی به مجموعه ای از هنر – صنعت گفته می شود که بخش بزرگی از آن با کمک مواد اولیه بومی و قسمت اصلی تولید ان به کمک دست و ابزار دستی ساخته می شود. خلاقیت فکری و ذوق هنری صنعتگر در هر محصول آن تجلی می یابد و همین اصلی ترین وجه تمایز و تفاوت این محصولات با محصولات مشابه کارخانه ای و صنعتی است.
در مقالات علمی اقتصاد اما ویژگی های بسیاری برای صنایع دستی قائل هستند که باعث می شود محصولات تولیدی این صنعت تمایز بسیاری با سایر محصولات داشته باشد.
اکنون باتوجه به منابع و مقالات متعدد ارائه شده و کنکاش در مرحله های تولید محصولات صنایع دستی و البته دیدگاه اقتصادی هنرهای دستی، برخی از ویژگی های مهم صنایع دستی به صورت زیر بیان می شوند:
تولید و تامین بخش بزرگی از مواد اولیه از منابع بومی و محلی:
صنایع دستی یعنی هنری که خلق شده از مصالح و مواد منطقه ی پیرامون باشد؛ به طوری که نبود این مواد در مناطق دیگر یکی از دلایل کپی نشدن آثار باشد و این کار را غیرممکن می کند، به نوعی می توان گفت که شاخص ترین ویژگی صنایع دستی مواد اولیه بومی باشد.
نیاز نداشتن به سرمایه گذاری بسیار در مقایسه با کسب و کارهای دیگر:
بر خلاف بسیاری از صنایع تولیدی دیگر، این صنعت نیاز زیادی به سرمایه گذاری برای تولید انبوه ندارد، بلکه اصلی ترین سرمایه در این حوزه نیروی انسانی است؛ هنرمندان و صنعتگران فعال در این کسب و کار سال های بسیاری از عمر خود را صرف تولید این هنر که ارثیه ی اقوام از سال های دور است می کنند که باعث شده آثار تولیدی ارزش دو چندانی داشته باشند.
ارزش افزوده بسیار در مقایسه با کسب و کارهای دیگر:
صنایع دستی کار و تلاش بسیاری می طلب و به همین خاطر بخش عمده ای از قیمت تمام شده را دستمزد نیروی انسانی برای تولید تشکیل می دهد. نیروی انسانی که مواد اولیه ی ساده را با خلاقیت و هنر خود تبدیل به آثار گران بها و ارزشمند می کند. حتی آثاری هستند که برای تولیدشان ماه ها و سال ها وقت سپری شده است. این در صورتی است که ممکن است قیمت مواد اولیه حتی کمتر از یک دهم قیمت تمام شده آن شود.
بی نیازی به افراد خارجی به عنوان کارشناس و متخصص:
صنایع دستی ایران رتبه ی سوم تولید در دنیا و رتبه ی نهم در صادرات را دارد. همین باعث شده است که ایران به عنوان کشوری غنی در حوزه صنایع دستی بی نیاز از حضور افراد خارجی برای توسعه این صنعت شود. چرا که صنعتگران و هنرمندان ایرانی همیشه پرچمدار این کسب و کار با ارزشمند و تاثیر گذار بر اقتصاد بخش بزرگی از جامعه بوده اند.
قابلیت انتقال تجربه ها، رموز و فنون تولیدی:
تاریخ صنایع دستی مساوی است با قدمت زندگی بشر و همواره این تکنیک تولید این محصولات به صورت سینه به سینه از نیاکان ما به عصر حاضر منتقل شده است. انتقال تجربه ها از گذشته درحالی دقیق بوده است که این روزها در دانشگاه های معتبر کشور بسیاری از شاخه های صنایع دستی برای علاقه مندان به صورت تخصصی تدریس می شود.
توسعه دهنده مناطق کوچک و بزرگ:
صنایع دستی به خاطر مواد اولیه متفاوت در اقلیم های کشور انعطاف پذیری بالایی دارد، این صنایع قابلیت این را دارند که خود را با تغییرات ایجاد شده در روند تاریخی مردم تطبیق دهند و امکان تولید را در جای جای این سرزمین و حتی مردم عشایر داشته باشند.
یکتایی و ارزش هنری محصولات:
بر اساس این ویژگی صنایع دستی همانند اثر انگشت هر فرد در جهان یکتاست. اگر چه محصولات صنعتی و ماشینی دارای تعداد انبوهی از محصولات مشابه و تکراری که در مدت زمان بسیار کوتاهی نیز تولید می شوند هستند اما صنایع دستی ارزش هنری بسیار کاربردی را دارند.
چیرگی و مهارت دست های صنعتگر:
این ویژگی تاثیر بسیاری بر کیفیت محصولات صنایع دستی دارد. به عنوان مثال گلیمی که یک طرح، یک اندازه و یک نوع مواد اولیه دارد اگر توسط دو بافنده متفاوت تولید شود کیفیت متفاوتی خواهد داشت و مطمئناً تراکم بافت بافنده ای از بافنده ی دیگر بهتر خواهد بود و این تاثیر مهارت دست های سازنده بر کیفیت محصولات تولیدی صنایع دستی است.
