کیف های بافته شده, به قلم سال بارودوفسکی

هنر اقوام (folk art) پنجره ایی به سوی خودآگاه مردمان است. بدین ترتیب اقلام هنری ساخته شده توسط عشایر که برای مصارف شخصی به کار می رود، درکی حقیقی در مورد فرهنگ و روشهای زندگی آنها در اختیار قرار می دهد. البته که عکس این گزاره نیز صحت دارد: دانشی که در مورد عشایر از منابع متفاوت جمع اوری شده است، کمک می کند تا معنا و استفاده های بافت های آنها روشن گردد.

در این مقاله، سعی شده است که بر روی کیف های بافته شده در جوامع عشایر غربی و مرکزی آسیا تمرکز شود.

در مورد زندگی عشایری

بیایید ابتدا یا پیش زمینه ایی ابتدایی در مورد این عشایر شروع کنیم. در این قسمت دنیا، یعنی به طور تقریبی از ترکیه تا استپ های مرکزی آسیا، بسیاری از جمعیت شامل عشایر دامدار یا مردمان یکجا نشین نواده آنها است. سبک زندگی عشایری اساساً مربوط به گذشته است. کوچ گسترده صدها هزار فرد که دام های خود را در ساوانا و دشت های وسیع به حرکت درمی آورند، زمانی در غرب و مرکز آسیا امری عادی بوده است که در زمان حال، تنها در گروه های کوچک ایزوله اتفاق می افتد. حتی این مردمان نیز در شرف تجزیه به جوامع یکجا نشین نزدیک به هم، می باشند. اما این به معنای آن نیست که فرهنگ عشایری و سنت های هنری آنها تنها مرتبط با کلکسیونرها یا دانش پژوهان است. حتی در میان مردمان یکجا نشین کنونی که در این مناطق زندگی می کنند، به تناوب دیده می شود که خانه ها و اقلام خانگی شباهت بسیاری به جوامع عشایری دامدار که اجداد آنها به شمار می روند، دارند.

تعدادی از ویژگی های زندگی عشایری، به طور خاص، مرتبط با درک نقشی است که بافت ها اجرا می کنند. نخست، پشم کالایی بود که به راحتی در دسترس اقوام دامدار مهاجر قرار داشت. همچنین در درجه دوم، اقتصاد عشایر برمبنای پول نبود. به معنی اینکه آنان از فروشگاه ها خرید نمی کردند و وابسته به سایرین برای اقلام لازم برای زندگی نبودند. در عوض عشایر تقریباً تمامی اقلام زندگی خود را می ساختند یعنی خانه هایشان (چادرها)، کیف هایی که دارایی خود را در آن نگهداری می کردند، و تمامی اقلامی که برای تزیینات، گرمایش و راحتی استفاده می کردند. البته تعدادی استثنا وجود دارد. عشایر از متخصصین برای تهیه سلاح، تجهیزات اسب و جواهرات کمک می گرفتند و گاهی اقلامی (و برخی اوقات، برده ها) را با تهاجم به روستاهای منطقه خود، به دست می اوردند

خوشبختانه، بافت های عشایری بسیاری باقی مانده است. فرهنگ آنان امر می کند که تدارکات عروسی و مهریه و کمک به مساجد انجام گردد. از آنجایی که ثروت عشایر به طور عمده شامل بافت ها و حیوانات بود، کمک های خیرانه و مهریه عموماً به صورت کالاهای بافتنی پرداخت می شد. بسیاری از این کالاها در طول تاریخ باقی مانده اند و در حال حاضر در وضعیت مناسب وسالمی یافت می شوند.

کیف های بافته شده و کاربرد آنها

عشایراز بافت ها برای اهداف مختلفی استفاده می کردند: لباس و کمربند، تله حیوانات، لوازم خانگی و سکونتگاه. باتوجه به طبیعت مهاجرت کننده زندگی عشایر، جای تعجب وجود ندارد که بسیاری از اقلام تولیدی آنان شامل کیف های بافته شده است. مهاجرت فصلی توسط حیوانات، نیازمند لوازم خانگی و سکونتگاه های قابل حمل و نقل، جای منازل دائمی که توسط اقلام بزرگ و غیرانعطاف پذیر مجهز شده، است. و کیف ها و مخازن پشمی از ضرورت های حمل و نقل و نگهداری (لوازم و محصولات) است.

1 بافت مفرش هندواروپایی جنوب

عملکرد کیف های بافته شده در دنیای عشایر، شباهتی به اسباب و اساسیه منزل در خانه های غربی دارد. تمامی لوازم منزل در خانه های غربی یا برای مخازن نگهداری یا برای ایجاد راحتی برای افراد استفاده میگردد. مانند لوازم خانگی غربی، کیف های بافته شده هم به عنوان مخازن نگهداری اقلام استفاده می شود اما ویژگی حمل و نقل آسان به آنها اضافه شده است.

جعبه ها، محفظه های نگهداری چوبی و مشابه آنها، نسبتاً به ندرت برای نگهداری و حمل و نقل استفاده می شد. دلیل اول، سختی حمل و نقل این محفظه ها بر روی حیوانات باربر بود. دلیل دوم، احتمال شکستن آنها در صورت افتادن از چهارپایان بوده است. و دلیل سوم این است که در مناطق کویری، چوب به راحتی در دسترس نبود به ویژه چوبی که اره شده و به صورت تخته درآمده و تبدیل به مخازن نگهداری یا اسباب و اساسیه شده است. بدین جهت مخازن و محفظه های نگهداری اقلام به صورت کیف هایی از پشم ساخته می شدند.

عشایری مخفی کردن و "چشم زخم"

کیف ها نه تنها به منظور مخازن و محفظه های نگهداری خدمت می کند، بلکه محتویات آنها از دید سایرین مخفی می ماند. این عملکرد بسیار مهمی است که در غرب به آن به طور گسترده، توجهی  نشده است. عشایر دامدار آسیایی اعتقاد زیادی به قدرت "چشم زخم" داشته اند (اعتقادی باقی مانده از قبایل شمنیک ⁽³⁾، که در قرآن نیز ذکر شده است). چشم زخم اشاره به حسادت، طمع و نیت بد همسایه و ساکنین جهان غیرمادی دارد. عمل پنهان کردن دارایی یک فرد، که از دوران باستان درمیان عشایر و به طور کلی در غرب و مرکز آسیا رواج داشت، تلاشی برای محافظت آن فرد از چشم زخم است. با پنهان کردن این دارایی ها، سایرین به طمع تحریک نمی شد و توجه موجودات بدخواه جهان غیرمادی به صاحب این دارایی ها جلب نمی شود. حتی در شهر های بزرگ این مناطق، هنوز هم مغازه داران خود را مجاب می بینند تا محصول خریداری شده را در پوششی قرار دهند تا ماهیت کالا مخفی باشد.

2خورجین ساخت شمال غرب ایران

بنابرین قرار دادن دارایی های مهم در کیف، نه تنها به محافظت فیزیکی کالا کمک می کند بلکه حفاظت معنوی را هم فراهم میکند. همچنین در این جوامع از طلسم هایی استفاده می شده است که باعث محافظت از چشم زخم می شود. کلمه استفاده شده برای این طلسم ها "نظرلیک" مشتق شده از کلمه عربی "نظر" به معنی "چشم زخم" است.

تکنیک ها

عشایر برای تولید بافت ها تقریباً از تمامی تکنیک ها استفاده می کردند: بافت مسطح (تک لایه)، بافت شمعی ⁽⁴⁾، نمد، گلدوزی و پشم های به هم تابیده شده. یکی از راه های تقسیم بندی عشایر دامدار، تکنیک هایی است که برای بافت های خود استفاده می کنند. برخی از عشایر عمدتاً نمدساز بودند، برخی دیگر از بافت های مسطح استفاده می کردند و سایرین عمدتاً کیف های بافت شمعی، می بافتند (تنها در میان عشایر خیلی "بدوی" از پوست حیوانات استفاده می شده است). البته این به آن معنا نیست که هر گروه از یک تکنیک، متفاوت از سایر گروه ها، استفاده می کردند، اما سخت نیست که متوجه تفاوت ها شد. به عنوان مثال، کیف های اقوام ترکمان عمدتاً به سبک شمعی، اقوام هندواروپایی به سبک بافت مسطح و اقوام شرقتر از ترکمان ها به سبک نمد، تولید و استفاده می کردند.

3دستبندهای بافت مسطح و بافت شمعی

در برخی گروه ها، تکنیک های متفاوتی برای ساخت کیف ها با اهداف مصرفی متفاوت به کار گرفته می شد. در کوه های تورس ⁽⁵⁾ شمال فتحیه ⁽⁶⁾، عشایر کیف های قاشق و کیف های سوماق تولید می کردند در حالی که کیف های قرآن را معمولاً با پود های آویزان براق می ساختند. بختیاری ها معمولاً از تکنیک های ترکیب شده با هم استفاده می کردند، اینطورکه سطح جانبی کیف را به صورت بافت مسطح و انتهای آن را که در معرض سایش است به صورت شمعی می بافتند.

پایان و شروع

عملکرد و اهمیت کیف ها در غرب و میانه آسیا، موضوعی است که به آن کمتر پرداخته شده است به استثنای کیسه های زین، بالش ها، کیف های باری و کیف های نمک. این صحبت مختصر و کلی به قصد سخن آخر در مورد این موضوع نیست بلکه امید داریم شروعی برای بحث هایی باشد که منجر به درک بهتری از عشایری شود که هنر های بافتنی آنان را می پسندیم.

(1) Saul Barodofsky

(2) evil eye

(3) shamanic: اعتقاد و تمرین دسترسی و تاثیر بر جهان ارواح نیک و پلید

(4) pile weaves: بافتهای مسطحی که توسط نخ هایی عمودی میان تار و پود به همدیگر متصل شده و به صورت چندلایه درآمده

(5) Taurus mountains: کوه های واقع در جنوب ترکیه

(6) Fethiye: شهری در جنوب غربی ترکیه